Eşek (Dünya Folklor ve Mitolojisinde) ve Priapus

Makale: Özhan Öztürk

EŞEK, Dünya folklorunda aptallık, inatçılık, namussuzluk ve sabır ile ilişkilendirilmiştir.

Mısır Mitolojisinde eşek, kötü tanrı Seth ile ilişkilendirilmiştir.

Yunan Mitolojisinde eşek Dionysus, Typhon, Priapus ve Kronos adlı tanrılar ile ilişkilendirilmiştir.

Ortaçağ Mitolojisinde eşek Avrupa’da Yahudilerin sembolü sayılmıştır ki o çağda Hıristiyanlarca eşek Şeytan ile ilişkilendirilmekteydi.

Türk Mitolojisinde eşek Anadolu söylencelerinden birisinde Şeytan’ın Nuh’un gemisine dişi bir eşeğin sırtına görünmez olup bindiği anlatılmaktadır. Bununla birlikte eşek inat edip gemiye binmek istemeyince Şeytan ancak hayvanı lanetleyerek gemiye bindirmeyi başarmıştır. 17. Yüzyılda Özbek yazar İmami ‘Hanname’ adlı eserinde Nuh’un dişi bir eşek ve dişi bir köpeği iki kıza dönüştürdüğü yazılmaktaydı ki Anadolu’da inatçı kadınlar için kullanılan ‘Nuh’un eşeğinden gelme’ deyiminin kaynağı da bu inançtır.

Yahudi Mitolojisinde eşek Eski Ahit’te tanrı Yahveh eşeği vasıtasıyla büyücü Balaam ile konuşarak İsrailoğulları üzerindeki laneti kaldırmasını sağlamıştır (Sayılar 22: 4–24: 25).

Roma Mitolojisinde eşek Romalı yazarlar Yahudileri eşekbaşlı bir tanrıya tapınmakla suçlamışlardır.

Hıristiyan Mitolojisinde eşek 17. Yüzyılda Cizvitler Masonları eşek başlı bir tanrıya tapınmakla suçlamışlardır.

Yunan , Roma Bereket Tanrısı Priapus

Yunan ve Roma Mitolojisinde Dionysus ile Aphrodite’in oğlu olan bereket tanrısı, bahçelerin, şarap bağlarının, denizcilerin ve erkek cinsel organının koruyucusu kabul edilmekte, genital bölgesini açıkta bırakan uzun bir elbise giymiş olarak tasvir edilmektedir (Paus. ix. 31. 2; Diod. iv. 6). Roma’da Lutinus ve Mutinus adlarıyla da tapınılıp Yunanistan’da olduğundan daha popüler olmuş, onuruna 80 şiirden oluşan ‘Carmina Priapea’ adlı literatürü oluşturulmuş, Roma sanatında kırmızı ve olağanüstü büyüklükteki erekte penisiyle tasvir edilmiştir. Başlangıçta Çanakkale boğazı (Hellespont) bölgesi tanrısı olan Priapus kültü Yunanistan, İtalya hatta İskenderiye’ye dek yayılmış, büyük penisleri yüzünden eşekler Priapus’un sembolü kabul edilmiş ve tanrı onuruna kurban edilmişlerdir. Ayrıca meyve bahçelerinin ilk ürünleri, süt, bal, çörek, balık hatta koyun da Mutunus olarak adlandırılan tanrıya sunulmuştur (Ov. Fast. i. 391, 416). Söylenceye göre Sevgilisi Dionysos’un Hindistan seyahati sırasında Aphrodite Adonis ile birlikte olmuşsa, tanrının geri dönmesinden sonra da Hellespont kıyısındaki Lampsakus’a giderek Priapus’u doğurmuştur. Bununla birlikte Aphrodite’in sadakatsizliğinden memnun olmayan Hera hamile kadına dokunarak karnındaki bebeği dünyanın en çirkin ama en büyük cinsel organına sahip çocuğuna dönüştürmüştür. Başka söylencelerde Priapus, Hermes’in (Hygin. Fab. 160) veya Dionysus ile bir Naiad veya Khione’nin oğlu olup, Priapus adlı kente adını vermiştir (Strab. xiii. s. 587). Bir söylenceye göre Priapus, Poseidon’un kızı olan su perisi Lotis’e tecavüze yeltenmişse de kadın lotus ağacına dönüşerek Priapus’tan kurtulmuştur.

EŞEK BEYNİ

Çeşitli varyasyonları dünyaya yayılmış bir Ezop masalının adı olup, hazırcevaplığı övmektedir. Öyküye göre aslan tilkiye gidip eşek ailesine aslan ile ittifak yapmak için teklifte bulunmasını söylemiş, eşek de kraliyet ailesiyle yakınlaştığı için onurla tüm ailesini yanına alarak aslanın inine gelmiştir. Aslan eşekleri gördüğü gibi üzerlerine atılıp hepsini öldürürken tilkiye bak işte akşam yemeklerimiz geldi demeyi ihmal etmemiştir. Aslan eşekleri hemen yememiş tilkiye biraz şekerleme yapacağını dönene kadar eşeklere dokunmadan göz kulak olmasını aksi takdirde kendisi için kötü olacağını bildirmiştir. Bununla birlikte bir süre sonra acıkan tilki eşeklerin beyinlerini yemiştir. Bir süre sonra uyanan aslan eşeklerin beyinlerinin olmadığını görünce tilkiye beyinleri ne yaptığını sorunca eşeklerin beyinlerinin olmadığı eğer olsaydı zaten aslanın inine gelmeyecekleri cevabını vermiştir. Bu öykü Hint masal koleksiyonu Pançatantra’da ve Yahudi folklorunda yer almaktadır.

ASLAN POSTUNA BÜRÜNEN EŞEK

Tüm dünyaya yayılmış bir Ezop öyküsünün adı olup, aslan postuna bürünmesine rağmen anırınca tilkiyi korkutamayan bir eşeğin öyküsüyle kıyafetlerin bir aptalı saklayabileceği ama sözlerinin kendisini ele vereceği anlatılmak istenmektedir. Buda’nın jataka öyküleri arasında da yer alan öykü Güney Afrika yerlilerinden tavşan varyasyonuyla kaydedilmiştir.

EŞEK FESTİVALİ

Ortaçağ Fransa’sında 14 Ocak günü düzenlenen bir Hıristiyan festivalinin adı olup, İsa’nın dünyevi babası Yusuf’un eşi Meryem ve çocuk İsa birlikte bir eşeğin sırtında Mısır’a (Matta 2: 13-23) gidişini kutlamak için düzenlenmekte Festum Asinorum, Fête de l’âne veya asinaria festa adlarıyla da bilinmekteydi.

EŞEK KULAKLARI

Mezopotamya Mitolojisinde İblis ve canavarlar genellikle aslan yüzlü ama eşek kulaklı olarak tasvir edilmekteydi. Akad döneminde popüler bir iblis olan aslan ejderhanın yanı sıra kötü tanrıça Lamaştu’da eşek kulaklı tasvir edilmekteydi. Yunanlıların sonradan Avrupa kültürünü de etkileyecek uzun kulaklı griffin tasvirlerini Mezopotamya sanatından ödünçlendiği sanılmaktadır.

EŞEK YUMURTASI

Kore’de anlatılan bir aptal masalının adı olup, bir köylü kıyafet dikip pazarda satan karısına ihtiyaç duyduğu herhangi bir şey almasını söyleyince kadın kendisine bir karpuzu eşek yumurtası diye satan bir kurnaz tarafından dolandırılmıştır. Karı koca yumurtayı sıcak kalması için sobanın yanına koymuşlarsa da birkaç gün sonra çürüyünce yumurtadan ümidi kesip bahçeyle atmışlardır. Bu sırada tesadüfen bahçelerine giren bir sıpanın karpuzun içinden çıktığına inanan koca sevinç çığlıkları atarken karısı daha çok eşek yumurtası satın alabilmek için elbise dikmeye başlamışsa da sıpanın gerçek sahibi gelip hayvanı alınca hevesleri kursaklarında kalmıştır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016